αισθητήρια όργανα

Όργανα που επιτρέπουν στους ζωικούς οργανισμούς να παίρνουν πληροφορίες από το περιβάλλον τους. Στα κατώτερα ζώα (πρωτόζωα) συναντάμε διάχυτη ευαισθησία, ενώ στα ανώτερα η λήψη των πληροφοριών γίνεται με τη βοήθεια διαφοροποιημένων αισθητηρίων κυττάρων (όπως στα κοιλεντερωτά) ή οργάνων (όπως στα ανώτερα ζώα). Τα α.ό. είναι εξειδικευμένοι υποδοχείς μηνυμάτων και έχουν αποστολή να μετατρέπουν τα μηνύματα αυτά σε νευρικό ερέθισμα για να το διαβιβάσουν στα αρμόδια κέντρα του νευρικού συστήματος. Ανάλογα με τη φύση των μηνυμάτων που υποδέχονται (μηχανικά, χημικά, φωτεινά και θερμικά) τα αισθητήρια κύτταρα και α.ό. των ζώων ταξινομούνται σε μηχανοαισθητήρια, χημειοαισθητήρια, φωτοαισθητήρια και θερμοαισθητήρια. Η διάκριση αυτή δείχνει απλώς ότι τα κύτταρα των α.ό. είναι πιο ευαίσθητα στο αντίστοιχο ερέθισμα, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι είναι αναίσθητα στα υπόλοιπα. Έτσι, ο αμφιβληστροειδής χιτώνας είναι πιο ευαίσθητος στο φως παρά στην πίεση, την οποία όμως αισθάνεται. Μηχανοαισθητήρια. Στους ζωικούς οργανισμούς υπάρχουν δύο κατηγορίες μηχανοαισθητηρίων κυττάρων· τα πρωτογενή, όπως είναι τα κύτταρα για την αίσθηση της πίεσης και τα δευτερογενή, όπως τα κύτταρα για την αίσθηση του ήχου. Τα πρωτογενή αισθητήρια κύτταρα είναι στην ουσία διπολικά νευρικά κύτταρα (νευρώνες) στα οποία η μεμβράνη των μικρών αποφυάδων (δενδρίτες) είναι ευαίσθητη σε μηχανικά ερεθίσματα. Αντίθετα, τα δευτερογενή κύτταρα είναι κύτταρα επιθηλιακά, που στην επιφάνειά τους έχουν μικρά τριχίδια που δέχονται το ερέθισμα και η βάση τους συνδέεται με αποφυάδα (δενδρίτη) ενός νευρικού κυττάρου. Στα όργανα ακοής των ανώτερων ζώων, αλλά και των ασπονδύλων, τα δευτερογενή μηχανοαισθητήρια κύτταρα είναι εξειδικευμένα για περισσότερα από ένα ερεθίσματα. Έτσι, ανάλογα με το ερέθισμα στο οποίο αντιδρούν, τα κύτταρα διακρίνονται σε τρεις κατηγορίες: 1) αυτά που δέχονται δυνάμεις βαρύτητας (όπως οι στατοκύστεις), 2) αυτά που δέχονται δυνάμεις περιστροφής (όπως οι ημικυκλικοί σωλήνες) και 3) αυτά που δέχονται ήχους (όπως το όργανο του Κόρτι). Χημειοαισθητήρια. Όπως και τα μηχανοαισθητήρια κύτταρα, έτσι και τα χημειοαισθητήρια διακρίνονται σε δύο κατηγορίες: α) τα πρωτογενή χημειοαισθητήρια κύτταρα, όπως είναι τα οσφρητικά (διπολικοί νευρώνες) και β) τα δευτερογενή χημειοαισθητήρια, όπως τα γευστικά κύτταρα (κυλινδρικά επιθηλιακά κύτταρα που η βάση τους οδηγεί σε νευρώνα). Στα πρώτα, το ερέθισμα παραλαμβάνεται κατευθείαν από τη μεμβράνη του δενδρίτη ενώ στα δεύτερα το ερέθισμα παραλαμβάνεται από τριχίδια της ελεύθερης επιφάνειας του επιθηλιακού κυττάρου και στη συνέχεια προωθείται σε δενδρίτη νευρικού κυττάρου. Φωτοαισθητήρια. Πρόκειται για κύτταρα εξειδικευμένα στη λήψη φωτεινών ερεθισμάτων. Στα κατώτερα ζώα παρατηρείται διάχυτη φωτοευαισθησία, ενώ στα ανώτερα ζώα τα φωτοευαίσθητα κύτταρα δημιουργούν επιφάνειες στις οποίες είναι τοποθετημένα, έτσι ώστε στη μια άκρη τους να δέχονται το φωτεινό ερέθισμα με τη βοήθεια φωτοχρωστικών ουσιών (βλ. λ. αμφιβληστροειδής), ενώ με την άλλη το μεταδίδουν σε νευρικά κύτταρα. Με το έργο του «Πραγματεία περί των αισθήσεων», ο Ετιέν Μπονό ντε Κοντιγιάκ θεωρήθηκε θεμελιωτής της αισθησιοκρατικής σχολής του 18ου αι. Σχηματική παράσταση της λειτουργίας της όσφρησης, που εκτελείται μέσω των αντίστοιχων αισθητηρίων οργάνων (αφτί) και δεκτών.